انیس الدوله یکی از زنان حرمسرای ناصرالدین شاه قاجار بود. نام اصلی او که فاطمه بود بعدها توسط شاه تغییر داده شد. جذابیت و کاریزماتیک بودن این دختر زشت تنها بخاطر اخلاق و شخصیت دوست داشتنی او بوده است.
فاطمه دختر نور محمد در سال 1258 هجری قمری در شمیرانات به دنیا آمد. از اجداد قاجاری و انیسی بود. این دختر از کودکی یتیم شد سپس مادرش ازدواج مجدد کرد.
فاطمه پس از ازدواج مادرش، به ناچار در امامه نزد عمو و عمه خود زندگی سختی را به چوپانی میگذراند. عمویش صفر و عمهاش نسا نام داشتند.
او دو برادر به نام های حبیب الله و محمدحسن داشت که بعدها به حکومت قم و درجه امیرتومانی رسیدند و به القاب معظمالسلطنه و معظمالدوله منسوب و مفتخر شدند.
آشنایی ناصرالدینشاه و انیسالدوله در یکی از سفرهای شکار شاه اتفاق افتاد. در سفری که شاه برای شکار به حوالی روستای امامه در منطقه ورجین (رودبار قصران) رفته بود، دختر چوپانی را میبیند و پس از اندکی مصاحبت، او را خوشصحبت و شیرینزبان مییابد و با خود به تهران میآورد.
با مرگ جیران (سوگلی قبلی شاه) خانه و اثاث او به انیسالدوله سپرده میشود و او به تدریج مقام و نفوذ لازم را پیدا میکند.
انیسالدوله نسبت به شاه وفاداری حیرتانگیزی داشت. او پس از ترور ناصرالدینشاه تا زمان مرگ عزادار و سیاه پوش بود.
پس از مرگ شاه، زمانی که اتابک حقوق وی را به صورت یک بسته اسکناس برایش فرستاد، با مشاهده تصویر ناصرالدینشاه بر اسکناسها، غش کرد و پس از چند ساعت فوت نمود.
فاطمه در سال 1314 قمری، با دیدن عکس همسرش سکته قلبی کرد و در 56 سالگی چشم از جهان فرو بست. آرامگاه او حرم علی بن ابیطالب در نجف است.
مقام انیسالدوله بر سایر همسران ناصرالدینشاه برتری داشت و عملاً میتوان او را ملکه ایران دانست. او از سوی شاه نشان حمایل آفتاب و تمثال همایونی دریافت کرده بود و برخلاف دیگر زنان شاه، چنان قدرتی داشته است که میتوانسته با شاه مستقیماً دعوا و حتی قهر کند.
پذیرایی نسوان بزرگ دولت از بنات ملوک و اشراف و خواتین و شاهزادگان و اعیان و این قبیل امور عظیمه راجعه به سرای درونی همایونی در حیات مرحومه مهد علیا (مادر ناصرالدینشاه) و ستر کبری به شخص شریف فاطمه خانم اختصاص داشت.
وی نخستین ملکه ایران و اولین زنی بود که به اروپا سفر کرد. او با شاه تا مسکو همراه بود ولی حضور دختران اشرافزاده روسی و مراسم غربی در جریان خوشآمدگویی از آنها باعث برخورد فرهنگی شد و ناصرالدینشاه انیسالدوله را به تهران برگرداند.
ماجرا چنین بود که به محض اینکه شهردار مسکو از ورود انیسالدوله اطلاع یافت، تا دروازه شهر رفت و تلاش کرد تا دسته گلی تقدیمش کند، برای گریز از چنین دردسرهایی، مشیرالدوله به شاه توصیه کرد تا انیسالدوله را به تهران بازگرداند.
در نخستین سفر ناصرالدین شاه به اروپا، شاه که فهمید انیس الدوله قصد دارد در اروپا حجاب بردارد، او و ندیمهها را از نیمه راه به تهران بازگرداند.
شاه در طول سفر مدام نگران عصبانیت انیسالدوله از بازگشت اجباریاش به کشور بوده و در تلگرافی از لندن، احوال خواجگان و منشی و اقوام وی را نیز جویا شد.
… جای شما حقیقتاً خالی است که تماشای وضع زنها و مردهای اینجا را بُکنید… اگر هوای تهران گرم است، چند روزی مختصراً بروید به صاحبقرانیه. البته بروید.
آغامحراب، آغارضی، آغاعلی چه میکنند؟ معصومه کجاست؟ چه میکند؟ احوال بدرالدوله را بپرسید. سوغاتهای شما را انشاالله از پاریس حاضر میکنم…
ولی کار به همینجا ختم نشد. انیسالدوله در مسکو سوگند یاد کرد تا انتقام کارشکنی مشیرالدوله را بگیرد. او موفق شد روحانیون و درباریان را علیه مشیرالدوله بشوراند. با بازگشت شاه به کشور، مقصود و اهداف انیسالدوله عملی شد.
اندرونی در دوره ناصرالدینشاه مرکز مد ایران شمرده میشد و به گزارش دوستعلیخان معیرالممالک، زنان شهری پیوسته چشم به آنجا داشتند تا آنچه از پوشش و آرایش تازه در آن به وجود میآید، مورد تقلید قرار دهند.
انیسالدوله در طول سالهای متمادی در مقام رئیس اندرونی تأثیر بسزایی روی سلیقه و آرایش زنان ایرانی داشت. او توانست آرایشهای زمخت و سنگینی را که پیش از او باب بود، با آرایش ملایم و مد روز اروپا جایگزین کند. او همچنین در تغییر پوشش زنان نقش مهمی داشت.
بیشتر تغییرات لباس حالیه زنها به واسطه اختراع و تفکر حضرت قدسیه پیدا شده، خیلی حق به گردن مردها و زنها دارد.
چه این تغییرات اسباب زینت و جلوه خانمها شده، آن لباسهای کثیف قدیم از میانه رفته؛ مثلاً چارقد گاز، قالب کرده حالیه را که پیش چارقد قلمکار یا ترمه یا چلوار سی سال پیش بگذارند معلوم میشود…
همینطور بزکها که خیلی ساده و ظریف شده با آن خالها و خطها و رنگک و زلف بچه که مثل فیل نقاشی بودند و تمام بدن را مثل وحشیهای دنیا از خال رنگ کرده، یا این «فر» تازه که از فرنگ آورده و زلفها را مجعد یا غیر آن با کمال سلیقه و قشنگی داغ میکنند که هزار مرتبه بر حسن و وجاهت خانمها افزوده.
همه، انیس الدوله را زنی عاقل و با اخلاق معرفی کرده اند گرچه صورتش زیبا نبود ولی سیرت خوبش همه را مجذوب خود کرده بود. انیس الدوله جذابیت بسیاری به لحاظ اخلاقی داشت. همین خوش خلقی اش، باعث شد که او ملکه دربار قاجار شود.
به گفته مادام کارلاسرنا: در ایام نوروز که دید و بازدیدهای عیدانه از رسم و رسوم آن روزگار بود؛ احدی از خانمهای بزرگ و سرشناس دیدن او را از دست نمی داد.
با این توصیف می توان گفت: انیس الدوله، همه را تحت تأثیر رفتار متین و موقرانه خود و خلق و خوی خوبش قرار داده بود.
روحش شاد و یادش ماندگار.