بخش دوم چطور سیستم ایمنی بدن را تقویت کنیم
گیاهان و سایر مکملها
وقتی وارد فروشگاهها میشوید با شیشههای بیشمار قرص و داروهای گیاهی روبهرو میشوید که ادعای تفویت سیستمایمنی بدن را دارند، بااینکه بعضی از این داروهای گیاهی بعضی از ترکیبات عملکرد ایمنی را تغییر میدهند، اما هیچ شواهدی وجود ندارد که میتوانند سیستمایمنی بدن را تا جایی تقویت کنند که دربرابر بیماریها و عفونتها مقاومتر شود. نشان دادن اینکه یک گیاه — یا هر ماده دیگر — میتواند سیستم ایمنی را تقویت کند، مسئلهای بسیار پیچیده است. مثلاً دانشمندان نمیدانند که یک گیاه که به نظر میرسد پادتنها را در خون بالا میبرد، میتواند برای ایمنی عمومی بدن مفید باشد یا خیر.
اما این به آن معنا نیست که میتوانیم فواید همه داروهای گیاهی را نادیده بگیریم. سیستم ایمنی بدن هر فرد خاص است. فیزیولوژی بدن هر فرد به مواد فعال به طور متفاوتی واکنش میدهد. بنابراین اگر مادربزرگتان میگوید که سالهاست از یک داروی گیاهی برای بیماری خود استفاده کرده و بسیار برای او خوب بوده است، چه کسی میتواند بگوید که اینطور نبوده است؟ مشکل زمانی ایجاد میشود که دانشمندان تلاش میکنند این داروها را روی تعداد زیادی از افراد آزمایش کنند زیرا ممکن است برای فردی بسیار مفید و برای دیگری بیتاثیر باشد.
دانشمندان تاثیر گیاهان و ویتامینهای مختلفی را بر سیستم ایمنی بررسی کردهاند. قسمت عمدهای از این تحقیقات بر افراد سالخورده، کودکان و یا افرادیکه دچار مشکلات سیستمایمنی هستند مثل بیماران مبتلا به ایدز انجام گرفته است. اما اکثر این تحقیقات ناقص بوده و نیاز به تحقیقات بیشتر دارند و نمیتوان از یافتههای آنها استفاده کرد.
در زیر به برخی از مکملهایی که توجه محققان را به خود جلب کردهاند اشاره میکنیم:
آلوئهورا.
هنوز هیچ شواهدی وجود ندارد که ثابت کند آلوئهورا میتواند واکنش ایمنی بدن را تعدیل کند. ازآنجا که فرمولاسیونها و ترکیبات متفاوتی در تحقیقات استفاده شده است، مقایسه نتایج آنها بسیار دشوار است. اما شواهدی وجود دارد که نشان میدهد آلوئهورا موضعی در ترکیب با هیدروکوتیزون برای سوختگیها، زخمها، نیش و گزش حشرات و التهابات پوستی مفید است. تحقیقات دریافته است که آلوئهورا بهترین انتخاب برای درمان بافتهای سینه بعد از پرتودرمانی نیست.
غشای گون.
محصول گون که از ریشه گیاه گرفته میشود، یک محرک سیستم ایمنی به شمار میرود اما کیفیت تحقیقاتی که خواص محرک ایمنی آن را نشان دهند بسیار ضعیف هستند. از این گذشته، ممکن است خطرناک باشد.
اکیناسه (Echinacea).
از اکیناسه بخاطر توانایی که در جلوگیری یا کاهش شدت سرماخوردگی دارند، بعنوان یک تقویتکننده سیستم ایمنی یاد میشود. اکثر متخصصین مصرف طولانی مدت آن برای جلوگیری از سرماخوردگی را توصیه نمیکنند. گروهی از پزشکان دانشکده پزشکی هاروارد ادعا میکنند که تحقیقات انجامگرفته درمورد اکیناسه بسیار خوب و قوی هستند اما بعضی دیگر از پزشکان باور دارند که تاثیر آن بر سیستم ایمنی هنوز اثبات نشده است.
اکیناسه هم میتواند عوارضجانبی جدی به دنبال داشته باشد. افراد مبتلا به آلرژی بیشتر در معرض واکنش دادن به اکیناسه هستند و مواردی از شوک آنافیلاکتیک هم دیده شده است. مخصوصاً اکیناسه تزریقی موجب واکنشهای بسیار حاد میشود. در یک تحقیق که توسط پزشکان دانشگاه واشنگتن انجام گرفت مشخص شد مه اکیناسه هیچ تاثیری در طول مدت و شدت علائم سرماخوردگی در گروهی از کودکان نداشته است. در یک تحقیق مفصل که در سال ۲۰۰۵ بر روی ۴۳۷ داوطلب انجام گرفت هم مشخص شد که اکیناسه بر میزان ابتلا به عفونتهای سرماخوردگی یا پیشرفت شدت آن تاثیری نداشته است.
سیر.
سیر ممکن است در مقابله با عفونتها تواناییهایی داشته باشد. محققان در تستهای آزمایشگاهی مشاهده کردهاند که سیر درمقابل باکتریها، ویروسها و قارچها مبارزه میکند. بااینکه این کاملاً مورد تایید است اما تحقیقات خوبی بر روی انسانها در این زمینه انجام نگرفته است. در یک تحقیق که در سال ۲۰۰۶ انجام گرفت بر روی ارتباط میزان ابتلا به برخی سرطانها و مصرف سیر و پیاز در جنوب اروپا بررسی شد و بین مصرف مداوم سیر و پیاز و پایینتر بودن خطر ابتلا به بعضی سرطانها ارتباطاتی یافت شد. اما تا قبل از اینکه اطلاعات بیشتری در این زمینه پیدا کنیم نمیتوان مصرف سیر را برای درمان یا جلوگیری از عفونتها یا کنترل سرطان توصیه کنیم.
جنسان (Ginseng).
مشخص نیست که ریشه گیاه جنسان موثر است یا خیر اما ادعاهای بسیاری درمورد این گیاه آسیایی وجود دارد که ازجمله میتوان به توانایی آن برای تقویت عملکرد سیستم ایمنی بدن اشاره کرد. باوجود یافتههای تحقیقات بسیار اندک در این زمینه، مرکز ملی طب مکمل و جایگزین اعلام میدارد که برای تایید این ادعاها هنوز تعداد تحقیقات انجام گرفته در این زمینه بسیار کم و بی کیفیت است.
ریشه شیرینبیان.
ریشه شیزینبیان در پزشکی چینی برای درمان بسیاری از بیماریها استفاده میشده است. تحقیقات مختلفی بر این گیاه در ترکیب با سایر گیاهان انجام گرفته است، به همین دلیل نمیتوان یافتههای آنها را به ریشه شیرینبیان به تنهایی تعمیم داد. بخاطر عوارضجانبی احتمالی مصرف شیرینبیان و دانستههای بسیار محدود درمورد آن برای تقویت عملکرد ایمنی بدن، از مصرف آن باید پرهیز کرد.
پروبیوتیکها.
در دستگاه گوارش شما صدها گونه باکتری وجود دارد که همه به شما برای عضم غذاها کمک میکنند. امروز محققان، ازجمله بعضی محققان دانشکده پزشکی هاروارد، به دنبال شواهدی برای ارتباط بین باکتریهای «خوب» و سیستم ایمنی هستند. بعنوان مثال، امروزه گفته میشود که بعضی باکتریها در دل و روده بر رشد بعضی قسمتهای سیستم ایمنی مثل اصلاح کمبودها و افزایش تعداد بعضی سلولهای T تاثیر میگذارد. اما اینکه این باکتریها دقیقاً چطور با سیستم ایمنی ارتباط برقرار میکنند هنوز مشخص نیست. هرجه شواهد بیشتری برای اثبات این ارتباط به دست میآید، باور اینکه داشتن باکتریهای خوب بیشتر بهتر خواهد بود وسوسهکننده میشود. این چیزی است که بازاریابان بسیاری تلاش میکنند به شما بقبولانند تا بتوانند محصولات پروبیوتیک خود را بفروشند.
پروبیوتیکها باکتریهای خوب مثل لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم هستند که میتوانند به راحتی در دستگاه گوارش شما زندگی کنند. امروزه میبینید که نان پروبیوتیکها بر روی برچسب لبنیات، نوشیدنیها، سیریالها، نوشابههای انرژیزا و سایر موادغذایی دیده میشود. متاسفانه رابطه مستقیم بین مصرف این محصولات و تقویت عملکرد سیستم ایمنی بدن هنوز مشخص نشده است. همچنین علم هنوز اثبات نکرده است که آیا مصرف پروبیوتیکها باکتریهای خوبی که با مصرف آنتیبیوتیکها توسط باکتریهای بد در دستگاه گوارش از بین میروند را جایگزین میگند یا خیر.
هشدار دیگر این است که کیفیت محصولات پروبیوتیک یکسان نیست. بعضی از آنها حاوی همان چیزی است که ادعا میکند اما بعضی دیگر اینطور نیست. در گزارشی که در سال ۲۰۰۶ ارائه شد، آکادمی میکروبیولوژی امریکا عنوان کرد که «در حال حاضر کیفیت پروبیوتیکهای موجود در بازار به هیچ عنوان قابل اطمینان نیست.» FDA نیز بستههای موادغذایی را نظارت میکند تا مطمئن شود روی برچسب آنها چیزی مبنی بر اینکه این محصول میتواند بیماری را درمان کند و از این قبیل نوشته نشده باشد مگراینکه کمپانی مدارک پزشکی در اختیار داشته باشد که ادعای او را تایید کند.
آیا این به آن معنا است که مصرف پروبیوتیکها بیفایده است؟ خیر. معنای آن این است که محققان هنوز مشغول جمعآوری اطلاعات بیشتر در ای زمینه هستند. در حال حاضر اگر میخواهید پروبیوتیکی را به تعادل مصرف کنید، باید بدانید که مطمئناً ضرری برایتان نخواهد داشت و تحقیقات در آینده فوایدی را هم برای آن پیدا خواهند کرد.
ارتباط استرس
پزشکی جدید، که یکبار ارتباط بین احساسات و سلامت جسمی را در شکگرایی پیدا کرد، الان به سراغ رابطه بسیار نزدیک ذهن و بدن آمده است. انواع بسیار زیادی از مشکلات جسمی و بیماریها، ازجمله ناراحتی معده، کهیر و حتی بیماری قلبی با تاثیرات استرس احساسی در ارتباط هستند. اما بااینکه رابطه بین استرس و عملکرد ایمنی بدن توسط دانشمندان رشتههای مختلف در حال بررسی است اما تا به اینجا چندان مورد توجه متخصصین ایمنی بدن نبوده است.
بررسی و مطالعه رابطه بین استرس و سیستم ایمنی چالشهای مختلفی به دنبال دارد. یک مشکل اینکه تعریف استرس کار بسیار دشواری است. چیزی که ممکن است برای یک نفر یک موقعیت بسیار استرسزا به نظر بیاید برای دیگری اینطور نیست. وقتی افراد در معرض موقعیتهایی که آن را استرسزا مینامند قرار میگیرند، اندازهگیری میزان استرسی که احساس میکنند برایشان بسیار دشوار است و برای دانشمندان هم فهمیدن دقت سنجش فرد از میزان استرسی که احساس کرده است سخت است. دانشمندان فقط میتوانند چیزهایی را اندازهگیری کنند که منعکسکننده استرس باشد مثل تعداد ضربههای قلب در هر دقیقه.
اما بیشتر دانشمندانی که روی رابطه استرس و عملکرد ایمنی کار میکنند، یک منبع استرس ناگهانی و کوتاه مدت را بررسی نمیکنند؛ آنها سعی دارند روی استرسزاهای مداوم و پرتکرارتر که به آن استرس مزمن گفته میشود مثل استرسهای ناشی از روابط خانوادگی، دوستی و کاری تمرکز کنند. بعضی دانشمندان مشغول بررسی هستند که آیا استرسهای مداوم بر سیستم ایمنی اثر منفی میگذارد یا خیر.
اما انجام آنچه دانشمندان آن را «آزمایشهای کنترلشده» مینامند بر روی انسانها بسیار دشوار است. در یک آزمایش کنترلشده دانشمندان فقط میتوانند یک عامل مثل میزان یک ماده شیمیایی را تغییر دهند و بعد تاثیر آن تغییر را بر یک پدیده قابلاندازهگیری دیگر مثل میزان پادتنهایی که توسط یک نوع خاص سلول سیستم ایمنی در معرض آن ماده شیمیایی تولید میشود بسنجند. در یک حیوان زنده بخصوص یک انسان، این نوع کنترل امکانپذیر نیست زیرا اتفاقات بسیار زیاد دیگری هم در زمان آن سنجش برای آن موجود زنده میافتد.
باوجود این مشکلات غیرقابلاجتناب در سنجش رابطه بین استرس و ایمنی، دانشمندانی که همان آزمایش را بارهای زیاد روی حیوانات و انسانهای مختلف تکرار کردند و در اکثر موارد یک نتیجه یکسان به دست آوردند بر این امید هستند که بتوانند از آن به نتایج منطقی دست یابند.
بعضی محققان حیوانات را در موقعیتهای استرسزا مثل به دام افتادن در فضایی کوچک یا قرار گرفتن در کنار یک حیوان درنده قرار میدهند و عملکردهای مختلف سیستم ایمنی آنها و سلامتشان را ارزیابی میکنند. براساس چنین آزمایشاتی، بعضی تحقیقات به چاپرسیده ادعاهای زیر را عنوان کردهاند:
• موقعیتهای استرسزایی که به طور آزمایشی ایجاد میشوند تولید پادتنها را در موشهای مبتلا به آنفولانزا به تاخیر انداخته و فعالیت سلولهای T را در حیوانات مبتلا به ویروس تبخال از بین برده است.
• استرس اجتماعی میتواند از استرس فیزیکی مخربتر باشد. بعنوان مثال، به مدت ۶ روز موشهایی را به مدت ۲ ساعت در روز در کنار یک موش بسیار وحشی در قفس قرار دادند و مرتباً توسط موش وحشی تهدید شده اما آسیب ندیدند: استرس اجتماعی. موشهای دیگر برای مدتی طولانی در قفسهایی کوچک بدون آب و غذا قرار داده شدند: استرس فیزیکی. هر دو گروه از موشها در معرض سموم باکتریایی قرار گرفتند و احتمال مرگ و میر موشهایی که تحت استرس اجتماعی بودند دوبرابر بود.
• تنهایی میتواند عملکرد ایمنی را ضعیف کند. میمونهای نوزادی که از مادرهایشان جدا شدند، مخصوصاً آنها که در قفسهای تنها گذاشته شدند، لمفوسیتهای کمتری در واکنش به آتیژنها و پادتنهای کمتری در واکنش به ویروسها تولید کردند.
محققان بسیاری گزارش میکنند که موقعیتهای استرسزا میتواند جنبههای مختلف واکنش ایمنی سلولی را کاهش دهد. یک تیم تحقیقی از دانشگاه ایالتی اوهایو که مدت زمان طولانی در این زمینه تحقیق و بررسی داشت است، عنوان میکند که استرس روانی با مختلف کردن اربتاط بین سیستم عصبی، سیستم هورمونی و سیستم ایمنی بر سیستم ایمنی بدن اثر میگذارد. این سه سیستم بدن با استفاده از پیامهای شیمیایی طبیعی با هم ارتباط برقرار میکنند و برای موثر بودن باید با هماهنگی عالی کار کنند.
تیم تحقیقی دانشگاه اوهایو تصور میکند که استرس طولانی مدت موجب ترشح طولانیمدت هورمونهای استرس — عمدتاً گلوکوکورتیکوئیدها — میشود. این هورمونها بر طیموس که لمفوسیتها در آن تولید میشوند، اثر میگذارد و از تولید سیتوکینها و اینترلوکینها که فعالیت گلوبولهای سفید خون را تحریک کرده و هماهنگ میکند، جلوگیری میکند. این تیم تحقیقاتی و دیگران نتایج زیر را اعلام کردهاند:
• افراد سالخوردهای که از نزدیکان مبتلا به آلزایمر خود نگهداری میکنند سطح بالاتری از کورتیزول، هورمونی که توسط غده آدرنال تولید میشود، دارند و احتمالاً بخاطر این بالا بودن میزان هورمون کورتیزول، پادتنهای کمتری در واکنش به واکسن آنفولانزا نشان میدهند.
• بعضی سنجشهای فعالیت سلولهای T در افراد افسرده درمقایسه با بیمارانی غیرافسرده و در مردانی که طلاق گرفته یا جدا شدهاند در مقایسه با مردان متاهل، پایینتر نشان داده است.
• در یک تحقیق یک ساله بر روی افرادیکه از زنان یا شوهران مبتلا به آلزایمر خود مراقبت میکنند، تغییر در عملکرد سلول T در آنهایی که دوستان کمتری داشتند و کمتر از دیگران کمک می گرفتند، بالاتر بود.
• چهار ماه بعد از طوفان اندرو در فلوریدا، مردمانی که در محلهای بیشتر آسیبدیده سکونت داشتند، فعالیت کمتری در چندین سنجش سیسام ایمنی نشان دادند. نتایج مشابهی برای کارمندان بیمارستان بعد از یک زمینلرزه در لوسآنجلس مشاهده شد.
بااینحال در همه این تحقیقات هیچ مدرکی وجود ندارد که ثابت کند تغییرات سیستمایمنی عوارض منفی خاص و مشخصی بر سلامت این افراد داشته است.
آیا سرد بودن باعث مریضیتان میشود؟
تقریباً همه ما این را از مادرهایمان شنیدهایم، «ژاکتت رو بپوش وگرنه سرما میخوری!» آیا حق با مادرهایمان اتس؟ تا به اینجامحققانی که بر روی این سوال کار میکردهاند تصور میکنند که قرارگیری طبیعی در معرض سرمای متوسط آسیبپذیری شما را دربرابر ابتلا به سرماخوردگی بالا نمیبرد. اکثر متخصصین سلامتی بر این عقیدهاند که دلیل اینکه زمستان به فصل سرماخوردگی و آنفولانزا تبدیل شده است این نیست که افراد سردشان میشود، بلکه این است که وقت بیشتری را در فضای بسته میگذرانند و در تماس نزدیک بیشتری با بقیه مردم هستند و به همین دلیل میکروبها راحتتر منتقل میشود.
اما این موضوع هنوز مورد توجه و علاقه محققان است. بعضی آزمایشات بر روی موشها نشان میدهد که قرارگیری در سرما میتواند توانایی کنار آمدن با عفونت را پایین بیاورد. اما درمورد انسانها چطور؟ دانشمندان افرادی را در آب سرد انداخه و تعدادی را هم در بدون لباس در هوای زیر صفر درجه نگه داشتند. آنها روی افرادیکه در آنتارکتیکا و آنهایی که در کانادا زندگی میکردند تحقیق کردند. نتایج آن مختلط بوده است.
بعنوان مثال، محققان افزایش عفونتهای ریوی را در اسکیبازان مسابقهای که در سرمای شدید زمستان تمرین میکنند مشاهده کردند اما اینکه این افزایش احتمال عفونت بخاطر سرما بوده است یا عوامل دیگر — مثل ورزش شدید یا خشکی هوا — مشخص نیست. آنها دریافتهاند که قرارگیری در معرض سرما سطح بعضی سیتوکینها، پروتئینها و هورمونهایی که بعنوان پیامآور در سیستم ایمنی بدن عمل میکنند را بالا میبرد اما اینکه اینها چه تاثیری بر سلامتی دارند مشخص نیست.
گروهی از محققان کانادایی که روی صدها تحقیق پزشکی مطالعه کردند و خودشان نیز تحقیقاتی انجام دادند نتیجه گرفتهاند که نیازی به نگرانی درمورد قرارگیری دربرابر سرمای متوسط نیست زیرا هیچ تاثیر جدی بر سیستم ایمنی بدن انسان نمی گذارد. اما آیا باید در هوای سرد حسابی خودتان را بپوشانید؟ اگر در سرما احساس ناراحتی میکنید و یا میخواهید برای مدتی طولانی در آن هوا بمانید پاسخ به این سوال مثبت است. اما نیازی نیست نگران ایمنی بدنتان باشید.
ورزش: برای ایمنی بدن خوب است یا بد؟
ورزش منظم یکی از مهمترین مسائل برای داشتن زندگی سالم است. ورزش سلامت قلبی-عروقی را بالا میبرد، فشار خون را کاهش میدهد، به حفظ وزن سالم کمک میکند و از شما دربرابر بیماریهای بسیاری محافظت میکند. اما آیا به داشتن یک سیستم ایمنی سالم هم کمک میکند؟ ورزش هم درست مثل یک رژیمغذایی سالم میتواند با سلامت انسان و در نتیجه سلامت سیستم ایمنی در ارتباط باشد. حتی میتواند با تقویت گردش خون که باعث میشود سلولها و مواد سیستم ایمنی آزادانه در سراسر بدن حرکت کنند و به درستی وظیفه خود را انجام دهند، تاثیر مستقیمتری بر تقویت سلامت سیستم ایمنی بدن داشته باشد.
بعضی دانشمندان سعی دارند قدم بعدی را برداشته و دریابند که آیا ورزش به طور مستقیم بر آسیبپذیری فرد دربرابر بیماریها تاثیر دارد یا خیر. بعنوان مثال، بعضی محققان مشغول بررسی این هستند که آیا میزان بالای ورزش شدید احتمال مریض شدن ورزشکاران را بیشتر میکند یا عملکرد ایمنی آنها را ضعیف میسازد؟ برای انجام این نوع تحقیق، دانشمندان ورزشی از ورزشکاران میخواهند که شدیداً ورزش کنند؛ سپس دانشمندان خون و ادرار آنها را قبل و بعد از ورزش آزمایش میکنند تا تغییرات ایجاد شده در ترکیبات سیستم ایمنی بدن مثل سیتوکینها، گلوبولهای سفید خون و پادتنهای خاص را بررسی کنند.
بااینکه تغییراتی ثبت شده است، اما متخصصین ایمنی هنوز نمیدانند این تغییرات درمورد واکنش ایمنی انسان چه معنا و مفهومی دارد. مثلاً هنوز هیچکس نمیداند افزایش سیتوکینها مفید است یا اینکه تاثیر خاصی بر ایمنی بدن دارد یا خیر. به همین ترتیب، هیچکس نمیداند افزایش گلوبولهای سفید خون چیز خوبی است یا بد.
اما این درمورد ورزشکاران حرفهای بود که تمرینات بسیار سخت و شدیدی انجام میدهند. درمورد ورزش متوسط افراد معمولی چه؟ آیا این به سالم نگه داشتن سیستم ایمنی بدن کمک میکند؟ تا به امروز بااینکه هنوز یک رابطه مستقیم خوب بین آنها پیدا نشده است اما منطقی است که ورزش منظم با شدت متوسط را یکی از مولفههای زندگی سالم تصور کنیم، چیزی که میتواند راه مهمی برای سالم نگه داشتن سیستم ایمنی و بقیه قسمتهای بدن باشد.
رویکردی که میتواند به محققان کمک کند پاسخهای کاملتری درمورد اینکه آیا عوامل مربوط به سبک زندگی مثل ورزش میتواند به تقویت ایمنی بدن کمک کند، به دست آورند، به ژنوم انسانها برمیگردد. این فرصت تحقیق براساس تکنولوژی بیومدیکال جدید میتواند پاسخ به مراتب کاملتری به این سوال و سوالات مشابه دیگر درمورد سیستم ایمنی بدن بدهد. بعنوان مثال تراشههای ژن براساس ژنوم انسان به دانشمندان امکان میدهد بتوانند به طور همزمان به اینکه چطور هزاران توالی ژن در واکنش به موقعیتهای فیزیولوژیکی خاص — مثلاً سلولهای خونی ورزشکاران قبل و بعد از تمرین — فعال شده یا غیرفعال شوند. محققان بر این امیدند که بتوانند با استفاده از این ابزارها الگوها را ارزیابی کنند و به درک بهتری از موضوع برسند.