امام زین العابدین، علی بن حسین بن علی بن ابیطالب ملقب به سجاد چهارمین امام شیعیان، سال 38 هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشود.
این امام نیز مانند دیگر پیشوایان لقب های زیادی داشتند علت القاب همه ی امامان، وجود صفات ارزنده آنها بوده است. دیگر القاب این امام، ابو محمد، ابوبکر، ابوعبدالله، ابوالحسن، ابوالحسین می باشد.
همسرش فاطمه دختر حسن بن علی بود و حاصل این ازدواج فرزندانی به نامهای:
پسرانش؛ محمد باقر، زید بن علی، عبدالله، عمر، حسن (مورد اختلاف)، حسیناکبر (مورد اختلاف)، حسین اصغر (مورد اختلاف)، عبیدالله (مورد اختلاف)، سلیمان (مورد اختلاف)، علی (مورد اختلاف) و محمداصغر (مورد اختلاف).
و دختران: عُلَیّه، امکلثوم، خدیجه (مورد اختلاف) و فاطمه (مورد اختلاف). سندیت قطعی وجود ندارد.
پدرش حسین، عمویش حسن مجتبی و پدربزرگش علی بن ابیطالب است. بر اساس منابع اسلامی و مورّخان شیعی، او در مدینه بهدنیا آمد و در جوانی پدرش را در صحرای کربلا همراهی میکرد؛ امّا بهدلیل بیماری در نبرد کربلا شرکت نکرد که به همین دلیل شربت شهادت را در صحرای کربلا ننوشید.
امام سجاد بعد از کشته شدن پدر و خویشانش در کربلا، بههمراه اُسرا به کوفه و سپس دمشق منتقل شد. او در شام و در حضور یزید، خلیفه اموی اجازه پیدا کرد خطابهای ایراد کند که در ضمن آن به معرفی خود و خاندانش و ذکر مصائبی که در کربلا بر آنها رفته بود، پرداخت.
سپس اجازه پیدا کرد که به مدینه برگردد، او در مدینه انزوا اختیار کرده با عدهٔ محدودی از اصحابش ارتباط داشت. در ماجرای حَرّه که در سال 62 ه.ق در مدینه رخ داد و طی آن سپاه یزید شورشِ مردمِ مدینه را سرکوب کردند، به او آسیبی نرسید؛ چون در این شورش مشارکتی نداشت.
قیامِ مختار ثقفی و گرایشِ بیشترِ شیعیان عراق به کِیْسانیه باعثِ انشقاق در میان شیعیان شد، از دیگر چالشهای دورانِ امامتِ سجاد بود.
بنابر روایات شیعه، زینالعابدین با سمِّ ولید بن عبدالملک از دنیا رفت و در قبرستان بقیع در کنار عمویش حسن مجتبی دفن شد. محمد باقر، امام پنجم شیعیانِ امامی و زید بن علی، امام پنجم شیعیانِ زیدی، از فرزندان زینالعابدین بهشمار میآیند.
تعلیماتِ زینالعابدین بیشتر شکل دعا و نیایش داشت. اثرِ معروف او صحیفۀ سجادیه است که به شکل نیایش نگاشته شده است. رساله حقوق از دیگر آثار اوست. وی موقعیت بالایی در میان بزرگان و علمای حجاز داشت. شعر معروفِ فرزدق در ستایش او از نمونههای بارز این موقعیت است.
زینالعابدین، تنها یکی از پسرانِ حسین بن علی بود که علی نام داشت. تاریخنگارانی چون قاضی نُعمانِ اسماعیلی، او را برادرِ اَرشد و بزرگترین پسر حسین بن علی میدانند و از او بعنوان علیِاکبر نام میبرند و برادر شهیدش در کربلا را علیِاصغر مینامند.
در مقابل، مورخانی از اهل سنت چون طَبَری، بَلاذُری، ابن قُتَیْبه و ابن سعد، زینالعابدین را برادرِ کوچکتر علیاصغر میدانند و از برادرش با عنوان علیاکبر یاد میکنند.
منابعِ شیعهٔ امامیه، علیاصغر را برادرِ سوم و نوزادی میدانند که او هم در کربلا کشته شد. برخی از این منابع امامیه، زینالعابدین را برادر میانی میدانند و او را علی اَوْسَط مینامند.
منابع دیگرِ امامیه، این نسبت را برعکس میکنند و برادر شهیدش را علی اوسط و زین العابدین را برادر ارشد میدانند. بنا به روایتی از شیخ طوسی، عالم شیعه، حسین بن علی هنگام خروج از مدینه، امانتی نزد ام سلمه، بیوهٔ محمد، گذاشت و از او خواست هنگام مراجعتِ بزرگترین پسرش، امانت را به او بدهد و این امانت به سجاد تحویل داده شد. بر این اساس، نتیجهگیری میشود که سجاد بزرگترین پسر حسین بوده است.
کُنیهٔ سجاد، ابوعبدالله، ابوالْحسین، ابوالْحسن، ابومحمّد و ابوبکر؛ و القابِ مشهورش زینالعابدین (زینت پرستشکنندگان) و سجّاد (دائماً سجدهکننده) است.
القاب دیگرش، زَکیّ (پاک)، ذُوالثَّفِنات (اشاره به پینههایی که روی پوستش در اعضای سجده، بسته شده بود)، اِمامُالْمُؤْمِنین، اَلْأمین (مورد اطمینان و امانتدار)، سَیِّدُالْعابِدین، قُدوَةُالزّاهِدین، زَیْنُالصّالِحین (زینت شایستگان)، مَنارُالْقانِتین، إبنُخِیَرَتَین و سَیِّدُالْمُتَّقین است.
منابع شیعی همچون کفعمی در مصباح، از کشته شدن علی بن الحسین به واسطه زهر ولید بن عبدالملک گزارش کردهاند. مدرسی در اینباره مینویسد که علی بن الحسین به تاریخ 25 یا 18 محرم سال 94 ه.ق و بر اثر مسمومیت زهری که توسط امویان به او خورانده شد، به قتل رسید.
این سال به جهت فوتِ جمع زیادی از فقها در آن، به سنة الفقها (سال فقها) شهره شده است. ابن عساکر از جمله وقایع این سال را مرگ تمام فقهای مدینه دانسته است. همین امر، احتمال کشته شدن مخالفان حکومت در این سال، به دستور حاکمان وقت را تقویت میکند.
تاریخ مرگ او بین دو سال 94 یا 95 ه.ق اختلاف می باشد. ابن سعد به نقل از محمد باقر آورده است که زینالعابدین وصیت کرد که در مرگش کسی را خبر نکنند.
با این وجود هنگامِ تشییع و خاکسپاری، جمعیتِ زیادی گرد آمده بود که مدینه مانندِ آن را کمتر دیده بود. سجاد وصیت کرد تا او را در قبری دفن کنند و سطح آن را به سطح زمین برسانند.
در مدفنِ او هیچ اختلافی در منابع گزارش نشده است و شیعه و سنی محل دفن او را در قبرستانِ بقیع کنارِ قبرِ عمویش حسن مجتبی دانستهاند.
این کتاب مجموعهٔ دعاها و نیایشهای این امام بزرگ است. بهعقیدهٔ ویلیام چیتیک، صَحیفهٔ سجّادیّه قدیمیترین کتابِ دعا در میان منابعِ اسلامی و اصیلترین کتابِ روحانیِ دورههای اولیهٔ فرهنگِ اسلامی است.
روایاتِ شیعه، این کتاب را از نظرِ ارزش، بعد از قرآن و نهج البلاغه قرار میدهند. تعلیماتِ این کتابِ معنوی از الهیات گرفته تا تعلیمات اجتماعی را شامل میشود.
همچنین ریشههای فلسفه و کلام اسلامی و تصوف را میتوان در این ادعیه جستجو کرد. زینالعابدین در این کتابِ ادعیه، مکرر به ضرورتِ پیروی از قرآن و حدیث و همچنین ضرورتِ پیادهسازیِ عدالت در جامعهٔ اسلامی اشاره میکند.
از دیگر مفاد ادعیه در این اثر، نقد اوضاع اجتماعی و سیاسی و همچنین شیوه ساخت شخصیت اسلامی در سطوح مختلف است. ویرایشهای زیادی از صحیفه وجود دارد و بیش از بیست تفسیر بر آن نوشتهاند.
ترجمهٔ کاملِ صحیفه به زبان انگلیسی با مقدمه و شرحِ ویلیام چیتیک صورت گرفته است. ترجمهٔ فارسی آن به عصر صفویه برمیگردد.
ادعیه این کتاب، با نثری مسجع ولی در عین حال ساده و شیوا بیان شدهاند. در این دعاها، کلمات مهجور وجود ندارد. در برخی از ادعیهها، از آیات قرآن اقتباس شده است و این اقتباس به گونهای بوده است که ترکیب و بافت کلام را تحتالشعاع قرار ندهد.
دعاهای این کتاب به نقل از امام سجاد، مجرب ترین اذکار، آیه و دعاهایی است که هر انسانی را به کمال و پاکی روح و روان می رساند.
کتاب صحیفه سجادیه ترین کتاب بین شیعیان و معتقدان برای رفع مشکلات، رسیدن به حاجات و شفای بیماران مورد استفاده قرار می گیرد.